Сваю чарговую ўжо шостую паездку ў рамках праекта «Падарожнічаем разам» мы здзейснім у Клецкі раён, дзе наведаем два цікавыя гісторыка-культурныя аб'екты ў вёсках Стралкава і Красная Звязда (былыя Радзівілімонты).

Сядзіба ў невялікім маёнтку Стралкава сфарміравана напачатку ХХ стагоддзя. У плане яна мае форму прамавугольніка плошчаю прыкладна адзін гектар. Нясе ў сабе рысы сіметрычна-восевай пабудовы.

На адной восі размяшчаліся брама з двух пілонаў вышынёй 2,5 метраў, сядзібны дом, перад якім на партэры растуць дзве ліпы. Заканчвалася вось альтанкай (не захавалася).

З іншага, паўночна-усходняга боку (за ўязной алеяй) знаходзіўся вялікі двор, сіметрычна якому злева размешчана былая хата парабкаў, справа – свіран.

Сядзібны дом пабудаваны ў 1909 годзе у формах неакласіцызму. Будынак каменны, прамавугольны ў плане (26 х 14 метраў), аднапавярховы, на бутавым цокалі. Галоўны фасад вылучаны цэнтральным рызалітам і масіўным чатырохкалонным порцікам з высокім трохкутным франтонам. Аконныя праёмы выкананы ў масіўным апраўленні. На паркавым фасадзе выступае паўкруглая сцяна параднай залы. Планоўка анфіладная. Ёсць вестыбюль, вялікая зала і шэсць пакояў. Бакавыя пакоі маюць тарцовыя выхады. У доме захаваліся кафляныя каміны, разеткі, карнізы.

Свіран драўляны (18 х 9 метраў) з шырокай (2 метры) навіссю на фасадзе. Пабудаваны на глыбокіх скляпах з чырвонай цэглы.

Дом і двор атачаюць адзінкавыя дрэвы, драўняныя групы, сад, бліжэй да хаты добра выяўлены драўняны кветнік з клёнам у цэнтры. Сядзіба захавалася ў адносна добрым стане. Сядзібны дом да нядаўняга часу выкарыстоўваўся як жылы.

Радзівілімонты – адна з найболей вядомых гістарычных сядзібаў міншчыны, якая эвалюцыянавала ад рэнесансу да класіцызму. Яе гісторыю ў агульных рысах можна прасачыць па інвентарных і літаратурных крыніцах. Да сярэдзіны XVI стагоддзя клецкія землі былі ўласнасцю каралевы Боны, у 1558 годзе адышлі Радзівілам.

Першым новым уладальнікам Клецка быў Мікола Радзівіл Чорны, які атрымаў права на кіраванне Клецкім княствам ад караля Жыгімонта Аўгуста. Пры ім Клецк становіцца адным з найбуйных цэнтраў пратэстанства. У 1579 годзе яго сыны Мікалай Крыштаф, Альбрэхт і Станіслаў падпісалі паміж сабой дамову, якая паклала пачатак тром ардынацыям, непадзельным і неадчужальным уласнасцям роду, тром галінам роду Радзівілаў. Мікалай Крыштоф узначаліў ардынацыю Нясвіжскую. Станіслаў – Алыцкую, Альбрэхт – Клецкую. Дамова ў 1586 г. была зацверджана Стэфанам Баторыем.

З утварэннем клецкай ардынацыі яе адміністрацыйным цэнтрам становіцца Радзівілімонты. Іх будаўніцтва і развіццё пачалося пры Альбрэхце, які атрымаў бліскучую адукацыю ў Лейпцыгскім універсітэце, выявіў сябе таленавітым дыпламатам, адзначыўся ў вобласці права пры стварэнні Галоўнага Літоўскага Трыбунала. Пасля смерці Альбрэхта Радзівілімонтамі валодалі яго нашчадкі: Ян Альбрэхт, Міхась Кароль, Станіслаў Казімір. Апошні не меў дзяцей, пагэтаму пасля яго смерці (1690 год) ардынацыя перайшла да дзядзькі Дамініка, князю Нясвіжскаму і Алыцкаму, які і стаў заснавальнікам іншай лініі Клецкіх ардынатараў. Ад яго ардынацыя перайшла сыну Яну Мікалаю, а затым – унуку Марціну. Тым часам, мабыць, Радзівілімонты заставаліся адміністрацыйным цэнтрам ардынацыі, а яе гаспадары працягвалі жыць у Клецкім замку. Пасля разбурэння замка ў гады Паўночнай вайны Марцін пераважна жыў у сваім замку ў Чарнаўчыцах (каля Брэста). У Клецку таленавітага князя прыцягвала добра абсталяваная лабараторыя, дзе ён займаўся фізічнымі досведамі. Марцін любіў хімію і медыцыну, захапляўся музыкай, вывучаў старажытныя рэлігіі.

Пасля яго смерці (1759 год) ардынацыя адыйшла да сына Мікалая Юзафа, якіў быў трокскім ваяводам. Клецкі замак на працягу XVIII стагоддзя ўсё больш і больш разбураўся. Мікалай Юзаф не стаў яго аднаўляць, а пачаў будаўніцтва палаца ў Радзівілімонтах. Паколькі два сыны ваяводы памерлі ў маладым узросце, ардынацыя, а адпаведна і Радзівілімонты, адыйшлі пасля смерці Мікалая Юзафа да яго пляменніка Людвіга Мікалая, які бязвыезна жыў у Радзівілімонтах і паспяхова займаўся гаспадаркаю.

Пасля Людвіга ўладальнікам ардынацыі стаў яго сын Леон. Пад час паўстання ў 1830 годзе Леон у адрозненні ад іншых Радзівілаў ваяваў на расійскім баку. Знаходжанню пры двары Мікалая І спрыяў яго шлюб з Сафіяй Урусавай. У 1844 годзе князь атрымаў званне палкоўніка, быў на дыпламатычнай службе ў Расіі. Пад час Крымскай вайны камандаваў рэзервовай уласнай дывізіяй, за праяўленую мужнасць атрымаў званне генерал-лейтэнанта. З Санкт-Пецярбурга ардынат часта прыяжджаў у маёнтак са сталічнымі гасцямі. Па выпадку прыезда тут рабіліся пышныя балы і паляванні. Нашчадкаў у князя не было, пагэтаму ў 1874 годзе згодна з дазвола імператара Аляксандра ІІ, ён аддае ардынацыю Антонію, нясвіжскаму ардынатару, унуку Антонія Генрыха па прускай лініі Радзівілаў. Леон, атрымаўшы права ад расійскага імператара на пажыццёвую пенсію, выехаў у Парыж, дзе безтурботна пражыў рэштку свайго жыцця, захапляючыся балетам і сімфанічнай музыкай.

З нясвіжскімі Радзівіламі звязаны заключны перыяд развіцця Радзівілімонтаўскай сядзібы ў апошняй чвэрці 19 стагоддзя. Нясвіжскі замак у гэты час быў у запусценні, пагэтаму прыехаўшыя з Берліна Радзівілы пасяліліся ва ўтульных Радзівілімонтах. Тут у 1875 годзе жыла і займалася перапланіроўкаю старога барочнага парка ў рамантычны княгіня Марыя Дарота. Аб гэтым сведчыць памятны камень з надпісам: «Гэта алея закладзена ў 1875 годзе Марыяй дэ Кастэлян, Антоніевай княгіняй Радзівілавай». З 1904 года ўладальнікамі Клецкай і Нясвіжскай ардынацыямі былі сыны Антонія і Дароты: Юрый, Антоній і Леон.

Першая Радзівілімонтаўская сядзіба згодна інвентара пачатка 18 стагоддзя мела рэнесансыя рысы. Яна размяшчалася на адлегласці ў 10 кіламетраў ад Клецка на адной васі з замкам. Уздоўж восі ішла прамая дарога, якая ў выглядзе больш позняй клянова-таполевай алеі захавалася да нашых дзён. У пяцідзесятыя гады 18 стагоддзя на змену старой сядзібе прыйшоў палаца-паркавы ансамбль, пабудаваны ў формах барока. Палац быў драўляным з "ламаным" дахам, параўнальна невялікім (шэсць жылых пакояў, зал, два пярэднія пакоі і капліца ў мезаніне). Рэгулярны парк складаўся з ліпавых баскетаў, асобныя дрэвы з якіх дажылі да нашых дзён. Сядзіба ўключала шматколькасныя гаспадарчыя пабудовы: кухню, дом адміністратара, адрыну, свіраны, сырніцу, гумно, сенавал, вінакурню, кароўнікі, склеп і іншае. У васьмідзесятыя гады васемнаццатага стагоддзя Юзаф Радзівіл ставарае новы палаца-паркавы ансамбль з садам плошчаю каля 60 гектараў. Першапачаткова ён быў задуманы як летняя рэзідэнцыя. Ансамбль уключаў у сябе палац, парк, два аднапавярховых драўляных флігелі. На восі палаца стаяла каменная брама. На тэрыторыі сядзібы размяшчаліся: будынак канцэлярыі, канюшня, вяндлярня, свіран, дом, млын, вадакачка, капліца. У яе гаспадарчай частцы размяшчаліся дамы эканома, батракоў, вінакурня, варыўня, свірны, канюшні, кароўнік, гумны. За межамі сядзібы былі пабудаваны вадзяны млын, вятрак і сушылка.

Цэнтрам кампазіцыі стаў новы палац, які заняў месца з левага боку старога барочнага. Будаваўся ён у 1780 – 1783 гадах італьянскім архітэктарам Карлам Спамані з удзелам Берса ў стылі класіцызма. Будынак увасабляе традыцыі драўлянага і каменнага дойлідства. Вонкавыя сцены, складзеныя з дубовага бруса, былі абкладзены цэглаю і атынкаваны, унутраныя – ў асноўным былі цагляныя. З дрэва быў выкананы порцік з франтонам і іншыя элементы, запазычаныя з каменнай архітэктуры (руст, сандрыкі, разеткі, трыгліфы). Будынак аднапавярховы, прамавугольны ў плане (50,4 х 168 метраў). Цэнтральны ўзвышаны аб’ём (мансардны паверх) з боку параднага фасада мае чатырохкалонны дарычны порцік. З тыльнага боку маецца паўкруглы эркер цэнтральнай залы. Правае крыло сканчваецца паўратондай, у якой знаходзіўся зімовы сад. Сцены бакавых крылаў мелі дубовую абшыўку, выкананую пад каменны руст, што прыдавала будынку манументальны выгляд. Значную ролю ў мастацкім афармленні палаца выконваў колер. Так, калоны, іх базы і капітэлі, трыгліфы, разеткі, профілі былі традыцыйна белымі, а тампон франтона, метопы і прамежкі паміж медальёнамі франтона афарбаваны ў цёмна-чырвоны колер. Парадныя памяшканні (вестыбюль, зала, гасціная, зімовы сад) мелі багатае аздабленне. У іх афармленні выкарыстоўваліся калоны, ляпныя вазы, фестоны, гірлянды, медальёны, манаграмы, скульптуры. У тэхніцы стука пад ружовы мармур была багата аформлена хатняя капліца. У афармленні палацавых інтэр’ераў прымаў удзел Антон Смуглевіч, брат знакамітага мастака і графіка Францішака Смуглевіча. Па яго эскізам былі выкананы мастацкія працы ў палацы, упрыгожаны кафляныя печы і каміны. У 1909 годзе палац з шматлікімі пабудовамі сядзібы згарэў, затым быў адбудаваны. Афтаназі называе яго найбольш значным помнікам беларускай архітэктуры. Але за пошні час, на вялікі жаль, будынак аказаўся ў руінах.

У адпаведнасці з асаблівасцямі стыля пры палацы фарміруецца парк. Сіметрычна-восевая планіроўка як элемент рэгулярнай кампазіцыі аслабляецца. Перад палацам фарміруецца вялікі партэр, які аддзяляецца ад сада двумя двухрадовымі алеямі конскага каштана. Уздоўж сцен палаца былі пасаджаны клёны. Гэты прыём – характэрная рыса паркаў першай паловы і сярэдзіны 18 стагоддзя. Шырокая ўязная алея размешчана не перпендыкулярна, як звычайна, а паралельна палацу. Складаецца яна з магутных дрэваў ясеня звычайнага і таполі канадскай "Serotina”. Разрэджаная пасадка не закрывала краявід на сядзібу. Вадаёмы плошчаю 1,45 гектараў прынялі натуральную форму, ахапіўшы парк з паўночнага і паўночна-ўсходняга бакоў. Сілкаваліся яны паверхневымі водамі і крыніцамі, абнесеннымі дубовымі зрубамі. Вадаёмы мелі не толькі дэкаратыўнае, але і дрэніруючае значэнне: цераз пратоку лішак вады адводзіўся ў раку Цапра. З парушэннем агульнага гідралагічнага рэжыма тэрыторыі і пабудоваю помпавай станцыі вада, наадварот, пацякла з ракі ў водную сістэму парка. У 1992 годзе станцыя перастала працаваць і вадаёмы зусім абмялелі.

Асноўны масіў парка распрасціраецца на паўднёвым захадзе былой сядзібы. Тут сутыкнуліся прыёмы рэгулярнай і пейзажнай планіровак. У плане парк мае форму прамакутніка, да якога з поўдня прымыкае сад, а паўночнага боку яго агінае канал. На цэнтральнай паляне часткова захаваліся ліпавыя алеі з краявіднымі пляцоўкамі (дыяметр дзевяць метраў). Усяго захавалася 53 ліпы і тры клёны ў узросце больш за 200 гадоў. Ад партэра да канала вядзе яшчэ адна алея – грабавая, у мінулым, верагодна, фармованная. Яна выходзіла на алею з конскага каштана (амаль не захавалася). За каналам на ўзлеску знаходзіцца краявідны ўзгорак вышынёю да чатырох метраў. Адсюль адкрываецца маляўнічая панарама наваколля, дзе ў мінулым праводзіліся паляванні. Тут ярчэй за ўсё пад уплывам Марыі дэ Кастэлян праявіліся матывы рамантызму: краявідны ўзгорак на месцы магілы любімай сабакі гаспадара, невялікі вадаём з двумя астраўкамі і альтанкаю.

Паўднёва-заходнюю частку парка займае вялікі драўняны масіў з невялікімі палянкамі, простымі і складанымі клумбамі дрэў. Зараз тут расце ў асноўным дуб, ясень, ёлка. У надглебавым полазе пераважае шматколькаснае дубраўнае разнатраўе. Уздоўж канала растуць магутныя таполі канадскія "Serotina". З інтрадуцэнтаў (новых для дадзенага рэгіёна відаў) у парку больш за ўсё было конскага каштана. Дрэвы вышынёю да 20 метраў ствараюць шчыльны масіў на мяжы парка з былым садам. Прагулачны маршрут парка пабудаваны па прынцыпу кантраста святла і цені. Ён праходзіць па самкнутым цяністым і нават цёмным алеям, перасякае групы дрэў і выходзіць на светлыя паляны і лугавіны. Чаргаванне святла і цені ўтварае прыемны эфект.

Сядзіба ўключала ў сябе вялікі гаспадарчы двор, які гарэў і адбудоўваўся адначасова з палацам. Тут захаваліся: вінакурня, тры гаспадарчыя пабудовы (канюшні, кароўнік) і драўляны свіран. Лічыцца, што ён будаваўся адначасова з палацам Карлам Спамані, і, верагодна, па яго праекце. Будынак прамавугольны ў плане, аднапавярховы, з бруса, на высокім цокалі. Выдзяляецца двух’яруснай галерэяй на слупах. Сцены з высока размешчанымі паўкруглымі вокнамі апрацаваны, як і палац, пад каменны рост. Галоўны ўваход вырашаны ў выглядзе порціка з двумя стылізаванымі дарычнымі калонамі. На вільчыку даху мелася вежачка з невялікім звонам і флюгерам.

*   *   *

У наступны раз мы прадоўжым сваё падарожжа ўжо па тэрыторыі Ляхавіцкага раёна, дзе наведаем Дарава, Фларыянава і Каранеўшчыну.

- Падарожнічаем разам: вёскі Туча, Дунайчыцы і Янавічы;

- Падарожнічаем разам: вёска Галынка;

- Падарожнічаем разам: горад Нясвіж;

- Падарожнічаем разам: вёскі Нача і Грушаўка;

- Падарожнічаем разам: вёскі Савейкі і Мядзведзічы.