Імя Віктара Гардзея даўно стала знакам якасці літаратурных тэкстаў. Таму ці варта чарговы раз заглыбляцца ў аналіз мастацкіх твораў? Ці не лепей паразважаць пра творчасць пісьменніка ў цэлым, лаканічна абазначыць асноўныя яе рысы?..

На праваслаўныя Каляды 1919 г. (25.12.1918 па ст. ст.) Якуб Колас паставіў кропку ў напісанні "казкі жыцця", якая вылілася ў цэлую паэму – "Сымон-музыка". Праўда, аўтар толькі думаў, што паставіў кропку. Праз некалькі гадоў жыццё прымусіла перапісаць "Сымона". Зрэшты, гэта іншая тэма. Цяпер хацелася б звярнуць увагу яшчэ раз на вобразнасць твора і адлюстраваць яе спецыфіку, прывёўшы шэраг канкрэтных прыкладаў.

Сёлета адразу некалькі краін адзначала 150-гадовы юбілей падзеі, у нас вядомага як паўстання пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Яно не абмінула наш край. Да яго наўпрост спрычыніліся і некаторыя нашы землякі.

Вялікіх пісьменнікаў нездарма называюць вялікімі гуманістамі. Да гэтага схіляюць не толькі іх творы, але і жыццё ў цэлым. У першым шэрагу чалавекалюбцаў стаіць і постаць Якуба Коласа. Яго ўнёсак у выратаванне людзей важкі: шмат каго паэт убярог ад Малоха сталінскіх рэпрэсій. Аднак тэма дагэтуль застаецца нераскрытай. Актуальнай публікацыяй мы толькі прыадкрываем яшчэ адну старонку жыцця класіка і заклікаем даследчыкаў пашырыць і паглыбіць яе.

Людзі заўсёды цікавяцца паходжаннем назваў сваіх населеных пунктаў. Пачынаецца гэта з дзяцінства. У школьнай праграме нават прадугледжана сачыненне на адпаведную тэму. Вельмі часта ўсе версіі зводзяцца або да легенды, або да навуковых абгрунтаванняў. Назва "Круговічы" – не выключэнне.

Агонь суправаджае чалавека з самага золку цывілізацыі. Аднак нясе ён не толькі выгоды. Страта кантролю над свавольным полымем пастаянна стварала праблемы для насельніцтва, часта экзістэнцыйнага парадку. На кожным этапе развіцця чалавецтва, у любы гістарычны перыяд, акрамя падабенства, мелася і спецыфіка ў коле тых праблем. У дадзенай рабоце хацелася б звярнуцца да часу ўваходжання заходнебеларускага рэгіёна ў склад Польшчы (1920 – 1939 гг.). Як цярпелі нашы землякі ад пажараў? Пра гэта захаваліся звесткі ў польскіх архівах, і сёння ёсць магчымасць заглянуць у той час на прыкладзе Круговіцкай гміны.

"Песня беларускіх жаўнераў 1794 года" – ананімны твор, які мае ўкраінскі і польскі аналагі, упершыню быў апублікаваны цалкам толькі ў 1993 г. (адаптавана да сучаснага правапісу) асаблівасці сведчаць, што адпачаткова твор пісаўся чалавекам высокаадукаваным, а публіцыстычная энергетыка радкоў наводзіць на думку пра непасрэднае дачыненне аўтара да падзей паўстання.

Якуб Колас, ужо будучы народным паэтам, разумеў, кажучы словамі Купалы, "які павеяў вецер на загоны", — і "асадзіў назад". Нельга сказаць, што потым ён зусім не вытыркаўся (усё ж заступаўся за многіх, над кім завіс дамоклаў меч сталінскіх рэпрэсій). Але ліра Песняра загучала ўжо на іншы — на савецкі — лад. Вернасць рэжыму Якуб Колас у адным з некалькіх пакаяльных лістоў 1930 г. абяцае давесці на справе. Штопраўда, даводзіць паэт пачаў яшчэ раней, проста ўладзе было ўсё мала ды мала паэтычнай даніны. Яе патрэбна было столькі, каб зацьміць грунтоўны пласт "нацдэмаўскіх" твораў.

Яшчэ адна пяцігодка засталася да векавога юбілею слаўнай старонкі гісторыі беларускага народа – абвяшчэння незалежнасці. 25 сакавіка 1918 г. патрыёты Беларусі заявілі ўсяму свету, што наша краіна хоча існаваць у выглядзе самастойнай дзяржавы – Беларускай Народнай Рэспублікі.

Радкі, якія сталі першай часткай назвы гэтага артыкула, напісаў Якуб Колас у сувязі з чарговай дзяльбой беларускіх зямель, якія з часу Першай сусветнай і затым савецка-польскай войнаў некалькі разоў пераходзілі з рук у рукі: 18 сакавіка 1921 года, паводле Рыжскага мірнага дагавора, заходняя частка Беларусі адышла II Рэчы Паспалітай, усходнія землі апынуліся пад уладай бальшавікоў, якія пад сваім пратэктаратам арганізавалі для Беларусі невялікую рэспубліку, пакінуўшы ў складзе Расіі ўсходнебеларускія тэрыторыі з гарадамі Віцебск, Смаленск, Магілёў, Гомель. Нацыянальныя паэты не засталіся ў баку ад гэтай драматычнай падзеі. Яе адназначна асудзіў шматгалосны хор беларускіх лірыкаў. Лідарам, запявалам, тут быў Янка Купала. He адстаў ад свайго калегі і сябра другі атлант айчыннага мастацкага слова – Якуб Колас, які, тым не менш, мае адметную ад Купалаўскай эвалюцыю ва ўспрыманні падзелу Беларусі.

На фоне створанага Якубам Коласам, ад якога хіба не чакалі такога кірунку паэтычных тэндэнцый, тагачасныя "антырыжскія" выпады Янкі Купалы, вядомага сваім грамадзянскім пафасам, глядзяцца не так эфектна, але не менш значна. Чаго вартае толькі адно яго прыведзенае вышэй скрушліва-іранічнае двухрадкоўе, якое стала афарызмам. Пасля прадказання развіцця падзей на беларускай зямлі, якую ў сакавіку 1921 г. без асаблівых спрэчак падзялілі, ці быў сэнс Янку Купалу паўтарацца post factum? Але, абураны, і маўчаць ён доўга не мог. "Купала адмоўна паставіўся да Рыжскага дагавору і разам з Якубам Коласам і іншымі пісьменнікамі асудзіў яго. Яны бачылі, што рэвалюцыя была і застаецца далёкай ад нацыянальных інтарэсаў беларусаў, што яна ператврыла народ з мэты гістарычнага развіцця ў сродак маніпулявання бюракратычных вярхоў – бальшавіцкай алігархіі, якая праследавала свае карыслівыя, эгаістычныя планы", – піша на гэты конт акадэмік У.Гніламёдаў.

18 сакавіка 1921 г. бальшавіцкая Расія і панская Польшча падпісалі мірны дагавор, падзяліўшы Беларусь на часткі. Сучасны беларускі гісторык Р.Лазько зазначыў, што на працягу 70 гадоў гісторыкі, якія пісалі аб польска-савецкай вайне, былі няздольныя выказаць смелую думку, "што на мірных перагаворах у Рызе, якімі завяршылася польска-савецкая вайна 1919-1920 гг., Беларусь была падзелена аднолькава чужымі ёй суседнімі дзяржавамі. Заўважым, што тэма падзелу Беларусі "чужаніцамі" была самай гучнай у беларускай грамадзянскай паэзіі 1920-х гг. Аднак з канца таго дзесяцігоддзя пісаць аб падзеле стала небяспечна як для паэтаў, так і для навукоўцаў. На працягу дзясяткаў гадоў пасля гэтага гісторыкі гаварылі выключна аб захопе Заходняй Беларусі "буржуазна-памешчыцкай" Польшчай". Са свайго боку адзначым, што ў агульных рысах Р.Лазько мае рацыю. Але тэма савецка-польскага падзелу ў беларускай паэзіі – шырокая, шматслойная, шматаблічная – застаецца па-ранейшаму слаба даследаванай, нягледзячы на багацце, разнастайнасць і неадназначнасць матэрыялаў. Нават пазіцыя Янкі Купалы дасканала не вывучаная, хаця, як паказала даследаванне, тэма падзелу Беларусі ў паэзіі Прарока мае глыбокі генэзіс і неардынарнае развіццё.