На календары 30 кастрычніка 1925 года. У вёсцы Чудзін гміны Вялікія Чучавічы Лунінецкага павета сабраліся жыхары, каб вырашыць хвалюючае ўсіх пытанне: "Як абараніць сваю маёмасць ад пажараў?". Падчас яго абмеркавання прынялі рашэнне аб стварэнні ў Чудзіне добраахвотнага пажарнага таварыства і ў складзе добраахвотнай пажарнай каманды з жыхароў вёскі. Узначаліць таварыства даручылі войту гміны мясцоваму жыхару Паўлу Рулінскаму. У склад кіраўніцтва таварыства абралі сялян Аляксандра Рулінскага і Ціхана Савеню, гандляра Аркадзя Готальскага, а таксама Аляксандра Хандрыку. Для набыцця неабходнага пажарнага інвентару вырашылі ўсталяваць штогадовы ўнёсак у памеры 3-х злотых з кожнага сябра таварыства. Вызначылі парадак прыцягнення коней для дастаўкі пажарных да месца пажару. Зону выезду добраахвотнай пажарнай каманды ўстанавілі ў радыусе 5 кіламетраў ад вёскі Чудзін.

Вядомы французскі пісьменнік Сент-Экзюперы параўноўваў вайну з хваробай. Яна — як тыф, пісаў ён. Калі б жыхарка еёскі Боркі Таццяна Сцяпанаўна Рабцэвіч ведала гэты горкі вобразны выраз былога лётчыка, яна сваім гучным голасам, па якім угадваецца цвёрды, валявы характар жанчыны, пацвердзіла б: "Вось гэта-то праўда...".

Вайна і сапраўды, можна сказаць, за некалькі мінут "скасіла" Таццяніных родных, як смяротная несупынная эпідэмія. Жахлівая трагедыя разыгралася перад самым світанкам 12 ліпеня 1942 года, якраз на вялікае праваслаўнае свята Пятра і Паўла. Шэсцьдзесят сем гадоў утрымлівае чуйная, незагойная памяць жанчыны тую страшную, трывожную ноч, I Таццяна Сцяпанаўна размотвае клубок балючых успамінаў.

Ветэран Вялікай Айчыннай вайны Іван Марцінавіч Качан жыве ў нашым райцэнтры не так даўно. З вёскі Востраў Капыльскага раёна, дзе нарадзіўся, жыў, выгадаваў разам з жонкай Таццянай траіх дзяцей, яго забрала да сябе ў Ганцавічы дачка.

Каля помніка загінуўшым воінам і партызанам гарыць Вечны агонь — сімвал людской памяці і смутку. Шапацяць лісцем задумлівыя вербы і, як слёзы, сцякаюць на бронзу манумента буйныя кроплі празрыстай расы. На помніку адліты імёны 187 загінуўшых. Пунсавеюць ля яго жывыя кветкі...

Раённы краязнаўчы музей займаецца пошукавай і даследчай работай. У гэтым супрацоўнікам установы дапамагаюць мясцовыя жыхары — сведкі тых драматычных падзей, што адбываліся на Ганцаўшчыне ў час фашысцкай акупацыі і ў пасляваенныя годы.

Наши ветераны… Разными путями-дорогами прошли эти мужественные люди, разная судьба выпала на их долю. Совсем не милостивой она оказалась для Высоцкой Евы Фоминичны.

Дакладных, праўдзівых і поўных звестак пра абедзве трагедыі, перажытыя маімі аднавяскоўцамі ад фашысцкіх карнікаў і паліцаяў улетку 1941 года і ад савецкіх партызанаў увосень 1942-га, няма ні ў энцыклапедычных даведніках, ні ў гісторыка-дакументальнай хроніцы «Памяць. Ганцавіцкі раён». Пра мірных жыхароў, закатаваных здраднікамі і акупантамі роўна праз месяц пасля пачатку вайны, чытаю як пра герояў, што «загінулі ў барацьбе з фашызмам». Пра знішчэнне вёскі партызанскім агнём і гібель людзей ад партызанскіх куляў напісана з яшчэ большым змяшчэннем акцэнтаў: «...нямецка-фашысцкія захопнікі часткова спалілі вёску». Гэтак у БелСЭ, выдадзенай больш чым трыццаць гадоў назад. Новая ж Беларуская энцыклапедыя, ужо без азначэння «савецкая», апошні том якой выйшаў летась, абодва факты, няхай і скрыўленыя, замоўчвае наогул, затое, як і хроніка «Памяць», усяляк услаўляе Чудзінскі бой... I толькі памяць старэйшых жыхароў, чые балючыя ўспаміны я збіраў не адзін год, дазваляюць мне зняць ідэалагічны полаг з дзвюх праўдзівых трагедый вёскі Чудзін.

Родилась Татьяна Павловна в 1924 году в д.Денисковичи Ганцевичского района. В школе была комсомолкой, активисткой. Мечтала выучиться, строила планы, но помешала война.

Родилась Елена Михайловна (девичья фамилия Карлова) в 1908 году в многодетной семье в г.Чаусы Могилевской области.

Перед войной в 1937 году закончила Горьковский медицинский институт. Училась на вечернем факультете и одновременно работала операционной сестрой в больнице Горьковского автозавода. 

Дзе яшчэ можна знайсці такі маляўнічы куточак на зямлі, як сінявокая Беларусь з яе працавітым і цярплівым народам?! Цяпер пра яе ведаюць ва ўсім свеце. Землякі-беларусы з гонарам прадстаўляюць сваю рэспубліку за яе межамі. У нашай старонцы, на радасць, ціха, спакойна, людзі жывуць і працуюць са светлай надзеяй і верай у заўтрашні дзень. І нават цяжка ўявіць, што перажыў беларускі народ у гады Вялікай Айчыннай вайны. Жывуць яшчэ сведкі тых суровых гадоў, жыве памяць аб зверствах, якія ўчыняў вораг. Але час няўмольны. З кожным годам радзеюць шарэнгі ветэранаў. У вёсцы Раздзялавічы, напрыклад, 23 чалавекі не вярнуліся з вайны. А з 23 удзельнікаў вайны, якіх прычакалі блізкія дамоў, у жывых няма ўжо ніводнага.

Шипалова Анна Филипповна родилась 10 сентября 1918 года в деревне Вязьмичи Оршанского района Витебской области в крестьянской семье. В семье было 10 детей, жилось трудно. Однако отец настаивал, чтобы дети обучались в школе, всячески поддерживал их рвение к учебе.

Той, каму давялося зведаць жахі вайны, без слёз пра гэта не расказвае. Вось і жыхарка Малькавіч Ганна Трафімаўна Жукоўская, даведаўшыся, чаго я завітала да яе, зглытнула даўкі камяк, змахнула слязу: "Галубка мая, я ўсё прайшла. Як успомню сваіх…”

На некаторы час я нават пашкадавала, што прыйшла, каб развярэдзіць незагойныя раны душы гэтай цудоўнай, гасціннай жанчыны. Апраўдвала сябе толькі тым, што мы, маладзейшыя, павінны ведаць сваё мінулае, каб не дапусціць яго паўтору, павінны прайсці ў думках шляхамі нашых дзядоў і прадзедаў, каб зразумець перажытае імі і ацаніць па заслугах іх подзвіг.

Приближался последний выпускной экзамен в Могилевском медицинском училище. Мария мечтала, что получит диплом фельшера и обязательно приедет работать в родные места, на Витебщину. Там родилась, выросла, туда тянуло как будто магнитом. Представляла себя всезнающим фельшером, человеком, очень нужным людям, который сможет любую беду отвести.

3 пажоўклага фотаздымка ў акуратнай рамачцы глядзіць са сцяны малады салдат. На яго грудзях два ордэны — Чырвонай Зоркі і Айчыннай вайны, медалі "За адвагу" I "За перамогу над Германіяй". Такім быў Аляксандр Канстанцінавіч Валецкі з вёскі Нач у 1945-м.

Родилась в 1920 году в Курской области. В 1938 году закончила Белгородскую акушерскую школу. С октября 1943 года по февраль 1946 года  младший лейтенант медицинской службы Филатова Мария Алексеевна служила старшим фельшером 388 отдельной роты правительственной связи войск НКВД. Участвовала в боях против гитлеровских захватчиков и японских мелитористов на Дальнем Востоке.