ВАЙНА 1812 г. – агрэсія напалеонаўскай Францыі супраць Расійскай імперыі за палітычна-эканамічнае ўладарства ў Еўропе. Для нападу Напалеон I падрыхтаваў «Вялікую армію» (каля 610 тысяч чалавек, 1372 гарматы), у ёй былі воіны самых розных нацыянальнасцей, у тым ліку – палякі і беларусы (ім паабяцалі аднавіць Рэч Паспалітую і ВКЛ). Армія Расійскай імперыі з трох вялікіх груповак і асобных карпусоў мела каля 900 тысяч чалавек (у ёй таксама былі палякі і беларусы), 934 гарматы.


Ужо з пачатку вайны, з 24 чэрвеня, на Беларусі разгарнуліся цяжкія баі. Пад націскам добра падрыхтаваных французскіх войск, пазбягаючы вырашальнай бітвы, расійская армія пачала адступаць (адыходзіла ад мяжы да Віцебска, у напрамку Ваўкавыск - Слонім - Навагрудак - Слуцк - Бабруйск - Магілёў). Нападнікі апярэдзілі яе і перагарадзілі шлях адступлення за Магілёў, але не здолелі сарваць пераправу цераз Дняпро каля Новага Быхава.


У ліпені – жніўні на беларускіх землях адбыліся жорсткія французска-расійскія баі каля вёсак Закрэўшчына, Гудзевічы, Казіны Брод, мястэчак Мір Гродзенскай губерні (быў разбураны Мірскі замак) і Раманава (каля Слуцка) Мінскай губерні, каля вёсак Салтанаўка і Дашкаўка пад Магілёвам, мястэчак Астроўна, Клясціцы і вёскі Кукавячы на Віцебскай губерні; адбыліся вядомыя ў гістарычнай навуцы Кобрынскі бой, Гарадзечанская бітва, абарона Бабруйскай крэпасці.


На акупаваных беларуска-літоўскіх землях Напалеон зацвердзіў у Вільні Часовы ўрад ВКЛ, пад уладай якога былі Віленская, Гродзенская, Мінская губерні і Беласточчына. Віцебская, Магілёўская і Смаленская губерні былі ў іншым падпарадкаванні. Рабункі, рэкруцкія наборы, цяга захаваць прыгоннае права выклікалі на Беларусі масавыя пратэсты і паўстанні супраць французскага панавання. Пасля Смаленскай (16 – 18 жніўня) і Барадзінскай (7 верасня) бітваў па прапанове М.Кутузава, каб захаваць узброеныя сілы, Масква была здадзена захопніку. Маскоўскі пажар, які знішчыў шмат жылля і харчавання, дэмаралізаваў французскую армію.

Паўстанні, новыя баі, холад і голад, падзеж коней і вялікія людскія страты змусілі Напалеона пачаць адступленне. Французскія войскі вымушана рушылі па спустошаных імі ж мясцінах, што несла ім канчатковае паражэнне. Тым больш, што ўступілі ў баі ацалелыя ў Беларусі расійскія ваенныя часці. 20 кастрычніка быў вызвалены Полацк, 7 лістапада – Віцебск, 16 лістапада – Мінск, 21 лістапада – Барысаў, 24 лістапада – Магілёў.

Захавалася легенда, што, перапраўляючыся цераз Бярэзіну паблізу Барысава, Напалеон аддаў загад затапіць тут нарабаваны ў Маскве вялікі скарб. 26 – 28 лістапада 1812 г. Напалеон з велізарнымі стратамі здолеў пераправіць цераз Бярэзіну толькі частку сваёй вялікай арміі і ганебна збегчы, з яе ацалела толькі каля 30 тысяч. Французска-расійская вайна прынесла Беларусі незлічоныя людскія і матэрыяльныя страты (прыкладна каля 160 мільёнаў рублёў серабром).