Час одуму настаў у 80-я гады, адраджалася духоўная сувязь з жыццём, з зямлёю роднаю, якая ў паэтаў прымае форму прызвання, прызначэння, лёсу. М.Рудкоўскі выйшаў да чытача з вершамі, у якіх на новым узроўні азваліся маральна-філасофскія глабальныя пытанні веку. Сэнс быцця, што ў маладосці наведваў трапяткімі, шчымлівымі здагадкамі, а ў зеніце звёў да звяржэння ідэалаў, зрываўся на спадах, тут азваўся філасофскім роздумам, патрэбаю глыбокай развагі, самаразліку адказаў на пытанні: хто я і навошта жыву на зямлі, што магу зрабіць для яе... Зборнік «Засцярога» нават загалоўкам выдае мэту — шукаць прычын і спосабаў на зло, што паношыцца ў свеце і ў чалавеку. Ідэя ачышчэння перад спазнанай марнасцю і адчутаю вечнасцю — вось галоўная тэма кнігі.  Міхась Рудкоўскі ў санаторыі ў НясвіжыУ кнігу выбранага, якую трымае ў руках чытач, увайшло багата вершаў з «Засцярогі», сустрэнуцца і такія, што не трапілі туды па незалежных ад аўтара прычынах. Гэта пераважна творы маральна-псіхалагічнага характару, дзе тэма ачышчэння ставіцца востра, набывае публіцыстычнасць, нясе адроджаную колішнюю парадаксальнасць мыслення, тонкую і горкую іронію, часам сарказм і гратэск. У «Баладзе купальскіх світанняў» паэт спрабуе паказаць шлях вяртання да сябе як адно з мажлівых цудаў чарадзейнае купальскае ночы. Праўда, яго фантазію месцамі стрымлівае хрэстаматыйнае ўяўленне аб эвалюцыі жывых істот па Дарвіну, але ёсць мясціны арыгінальныя, яркія, якія ўспрымаюцца менавіта як вяртанне да рамантычнага пантэізму, што жыў у «Сініх Брадах» і «Позвах»: Я — у Купаллі,
я ў ранні спрадвечным прачнуўся,
і — о дзіва! —
мяне не баяцца
ні птушка, ні рыба, ні звер.
Я ўспомніў сябе...
Паэт увогуле не абмяжоўваецца ўспамінамі, бо яго займае прыпамінанне чалавечай здольнасці тварыць, думаць, адкрываць. I ўсё гэта ён хоча весці на аснове больш глыбокага асабістага вопыту, чым у перыяд сталення і ўзыходжання. Адрадзілася і паглыбілася здольнасць ацэначнага бачання свету, яго пахаў, колераў («Фарбы Беларусі», «Роднаму краю»), сама ацэнка дасягнула большай глыбіні, мацней выявіліся ў ёй філасофскія асновы быцця, адрадзіўся прыглушаны раней сэнсавы дыяпазон маналогаў (ад рамантычнай пявучасці да іроніі), к паэту вярталася пачуццё гумару, з-пад пяра вырываюцца камедыйныя ацэнкі бачанага і дасведчанага. Аб'ектам парадоксаў становіцца сам лірычны суб'ект, збалелы, часова адчужаны ад свету, але не памёршы для людзей і для творчасці:
I богам, і людзьмі напаўзабыты
Без весялосці лішняй, без турбот
Каторы час жыву — жыву, нібыта
Стары правінцыяльны анекдот.
Гумар ачышчаўся ад гаркаты, а думкі ад паныласці. Сатыра набывала трапнасць і баявітасць. Цэлы каскад гратэскавых сітуацый падказала фантазія паэту пра кар'ерыстаў, ператварыла іх у нейкіх касмічных падмятайлаў: спачатку яны падмялі неба, і іх пахвалілі, і яны спусціліся на зямлю, падмятаць гарады — іх паказалі па тэлевізары, тады яны накінуліся на вёску, ды з такім імпэтам, што поле занесла пылам. Кар'ерысцкі азарт прыпыніўся толькі на пушчы — перашкодзілі пні.
Не скрывае паэт таго, што ва ўнутраных маналогах чалавека, які ўступіў у адказны ўзрост, калі свет рэальны ўвесь час здаецца то горшым, то лепшым за ўспаміны, можа аказацца і нешта суб'ектыўнае, але стрыжань будзе здаровы. Па-гаспадарску нервуючыся перад дарогай, аднагодак паэта можа прабурчаць на тэхнічны прагрэс:
Таксі, самазвалы,
экспрэсы —
ясконца аўто за аўто...
Інсульты,
інфаркты
і стрэсы —
Чорт яго ведае што...
Таксама на сцежках маленства часта сустракае ён прыкрыя перамены: «Ідзеш да ракі ты — не тая рака, руку падае друг — не тая рука», ды чалавек спахопліваецца, урэшце пачынае іранізаваць над сваёй ідэалізуючай прыдзірлівасцю, каб урэшце паставіць пытанне сабе: «А што яно тое?» і адказаць: «У сэрцы тваім штось святое, святое». Прысвечаны Ніне Мацяш верш «Свяшчэнная трыяда» вылучае тры састаўныя часткі маральнага ідэалу і з іх складае формулу гуманістычнага быцця: «Знікае Надзея — застаецца Любоў, а Любоў народзіць Надзею і Веру». З вышыні агульначалавечых ідэалаў найлепш бачацца глабальныя праявы дабра і зла.
У гумары трапляюцца, праўда, выпадкі непаваротлівай прастакаватасці, элементарнай павучальнасці, не хапае сатырыку ўражлівасці на нюансы, патрабуюцца хіба звышмоцныя праявы камедыйнага ў жыцці, каб распаліўся яго пякучы агонь, напрыклад, чыноўніцкая мода на фармальныя ацэнкі людзей выклікае не дужа вострую сатырычную рэакцыю.
Эфект гратэскавасці ўзнікае ў ацэнках тады, калі персанажы і сітуацыі павялічваюцца да суперглабальных маштабаў і вачам адкрываецца абсурднасць таго, што ў маштабах штодзённасці выглядала хоць пустою, але яшчэ гульнёй ці валтузнёй. Верш «Пытанне» паказвае забаўкі атамнага маньяка, якога з калыскі прывучылі забаўляцца бразготкай — вадароднаю бомбачкай, а ён да старасці
Бразгае,
бразгае,
бразгае.
...Што, здзяцінеў зусім чалавек
Ці вар'яцець пачынае?
У свой час іншы маньяк гітлераўскага новага парадку ў Еўропе, доктар Ветцаль з падобнаю гуллівасцю падпісваў «сакрэтны, дзяржаўнай важнасці» план аб перасяленні трох чвэрцяў беларусаў у Сібір і асіміляцыі астатняй чвэрці, прызначанай для абслугоўвання нацыі паноў. Не падлічыў доктар, што адна чвэрць рашыла загінуць, абы знішчыць людаедскі план. Паэту пагадалася гратэскава перадражненая гамлетаўская сітуацыя, і ён канчае верш перыфразаю несмяротнага шэкспіраўскага маналогу: «О, бедны доктар, бедны, бедны Ветцаль!»...
У наш час небывалага росту ўзаемасувязей і ўзаемазалежнасцей у свеце персанажамі фарсу варты стаць у прынцыпе ўсе парушальнікі агульначалавечых нормаў сужыцця. Паэт схільны ў сваіх ацэнках перадаць хвалы адвечнаму, чым неспраўджанаму яшчэ сённяшняму. У спрэчцы з апанентам, якая нібы прадаўжае той бурклівы маналог пра інфаркты і стрэсы, паэт замацоўвае за сабой рэпутацыю традыцыяналіста. Тлумны бег жыцця ў фанікулёры тэхнічнага прагрэсу паскарае часта толькі знешняе, побытавае перажыванне дзён.
Прабываючы ў вечных цэйтнотах, чалавек затрачвае смак і сэнс жыцця, гуманістычную каштоўнасць пражытага. Вось на гэтай прычыне паэт аддае перавагу пешаходнай сцяжыне над лайнеравай трасай:
А мне б — без фанфараў і тлуму
На тыя свае па кругі
I запаветную думу
Пра край дарагі.
Ахвота да фанфар і тлуму нават прызнанага барда можа прывесці да пустаслоўя і фальшу, загрыміраваных пад прагрэс ці прагноз:
Як жа ўсё ён знае!
I як ён цябе не знае!
Як жа яму ў гэтым краі
Цябе, краю наш, не стае!
Іронія, сарказм, гратэск, фарс — усё гэта вымушаныя абставінамі рэагаванні паэта, яго душы, якая прагне жыць сумленна і разумна ў сумленным і разумным чалавечым свеце. Так, душа паэта ведае, што не спасцігла ўсёй сутнасці быцця, але не здасца яна на ласку моды, не клюне на прыманку таннага поспеху, бо знаёмы ёй спрадвечны вопыт народа, мудрасць вякоў, каштоўнасці сапраўдныя і хуткаплынныя. Сучаснасць тады набывае цану, калі вытрымлівае выпрабаванне кантэкстам вечнасці.
Не без таго, М.Рудкоўскаму здараецца паўтараць старыя, як свет, ісціны, але ён ведае, што не ўсё старое ўстарэла і не ўсе бясспрэчныя праўды добра помняцца сучаснікамі. Адным з аспектаў гэтай дзейнасці духа з'яўляецца асэнсаванне новых кантэкстаў, у якіх жывуць адвечныя ісціны сёння. Пераацэнкі каштоўнасцей па новых тарыфах не ёсць яшчэ іх уцэнкі.
Любіць М.Рудкоўскі прыроду і ўмее расказаць пра яе хараство і дарослым і дзецям:
У новым ранку гожым
На тыя рубяжы,
Дзе, як штыкі, варожа
Пабліскваюць пажы,
Цераз ельнікі, паляны,
Акопы, дубнякі,
Нібыта партызаны,
Ідуць баравікі...
Дзіцячы пацешны вершык пра грыбную «вайну» нясе, аднак, у сваім падтэксце і глабальна-філасафічную думку аб спрадвечнай канфліктнасці адносін чалавека да прыроды. Язычнік эпохі збіральніцтва браў з прыроды яе плады, баючыся помсты, ён адчуваў сябе вінаватым і слабым, а цяпер усё дзеецца наадварот: прыроду абіраюць па-разбойніцку жорстка і холадна, таму баяцца пачала яна, а паэт вучыць яе абараняцца, нават помставаць чалавеку за яго прагнасць, крыклівыя разлікі і пралікі. Баравікі ідуць з грыбнікамі на нажы, а лес, апрацаваны бензапілою ды гусеніцамі трактароў,
Стаіць абяскроўлены і нямы,
Ды страху ў яго няма.
Стаіць, бы мудрэц, ён сярод зімы,
Як праўда стаіць сама...
Такія промыславыя пейзажы ў Рудкоўскага складаюць толькі адзін полюс пейзажнай лірыкі, а яе ядро — малюнкі, якія ўвасабляюць хараство роднай зямлі і моманты бескарыслівых эстэтычных зносін чалавека з прыродай, чарадзейнаю лекаркай ад нуды, гаркаты, стомы. На ўлонне прыроды ідзе лірычны герой вызваліцца ад тлумнага вэрхалу табунных зборняў, нудлівых дакладаў на пасяджэннях фармальна-грамадскіх устаноў ці таварыстваў. Тут душа яго не проста адпачывае, а аджывае, вяртае сабе здольнасць натуральнага, нескажонага лінзамі дзяляцкіх стэрэатыпаў успрымання свету. Найбольш глыбока эстэтычная функцыя пейзажу выяўлена ў вершах «Радня», «Мае бярозы», «Песня пра вёску Крыніца», «Столькі сіняга і залатога», «А снег ідзе» і іншыя.
Над пражытым жа, над перажытым,
Што ўжо напаўзабыта было,
I над лесу жывым аксамітам
Распасцёр белы бусел крыло.
Для пейзажных вершаў М.Рудкоўскага характэрна актыўнае сузіранне, ён не проста малюе словам бачанае, а чаргуе зрокавыя ўражанні з уявамі, дасведчаным на сябе ўздзеяннем хараства на душу. Так адкрываецца чалавечая вартасць хараства, яго гуманістычная і патрыятычна-выхаваўчая сіла.
Прырода ў М.Рудкоўскага — гэта храм хараства і ачышчэныя, адраджэння пачуццяў. Часта яна выступае тою чарадзейнай мясцінай, дзе на лірычнага героя находзяць словы невымоўныя, словы любові да радзімы. Тут наведваюць яго ўспаміны перажытага кахання, абуджаецца памяць сэрца, яна такая свежая, гэтая памяць, што герою здаецца яваю, мройным паўтарэннем былых сустрэч з каханай недзе ў Сэрцы пушчы:
I мы яе спакою не парушым
(Яго і так заўсёды яе стае), —
Спакоем пушчы мы акрэпім душы,
Акрэпім душы мудрасцю яе.
А снег ідзе... Кладзецца снег гаючы
На горычы ўчарашнія і боль.
I не гняце нішто мяне, не мучыць,
Асветленага пушчай і табой.
Адраджэнне памяці сэрца, таксама як і адраджэнне здольнасці смяяцца, складае змястоўную тэму «Засцярогі». Успаміны пра каханне, якое было і прайшло, такія свежыя, што можна падумаць, быццам — рэха можа быць ранейшым за з'яву. А сакрэт у тым, што для паэта больш цэніцца ў каханні духоўнасць, чым цялеснасць. Злом абавязкаў у інтымнай сувязі паэт трактуе на манер Ясеніна, знарок гаркавата і жартаўліва, называе сумным жартам гісторыю стаптанай травы.
Лірычны герой «Засцярогі» разумее вернасць па-сучаснаму, па-інтэлегенцку шырока, як вернасць перад усім сабе, сваім пачуццям і шанаванне ў каханні шчырасці, а калі яно адышло, памяці таго, што збліжала, субстрата роднасці: платанічнае ў каханні, любоў да ідэі, дасканаласці, хараства...
Колькі разоў яно сцвярджалася рамантыкамі і развенчвалася рэалістамі, а жыве, як жыве мара і ява, ідэал і рэальнасць. У маладой і сціплай беларускай літаратуры рамантычны тып кахання сужываўся з рэалістычным без спрэчак: Дунін-Марцінкевіч і Багушэвіч, Купала і Колас. Толькі ў найноўшых часах азваліся ў нас дасціпныя перазовы, напрыклад, на Жылкавы «Вершы спадзявання» — дасціпны куплет Кандрата Крапівы:
I пад гоман індустрыі
Над палямі і лясамі
Гімны кволыя Марыі
Так жа нюнялі часамі.
Думаю, што і рамантычная лірыка кахання, з якою выходзіць М.Рудкоўскі, сёння ўжо нават не сустрэне паэтычных апанентаў, настолькі мы прывыклі да стылёвай шматфарбнасці яе мовы. I рамантыку і рэалісту будзе цікава сустрэцца са здольнасцю чалавека да захоўвання і адсвежвання любоўнай эмоцыі, да духоўнага гарэння і роднасці душ, якую можна назваць несмяротнай. Душа тут стала чыста эстэтычным імпульсам, вызваленым ад цялеснай пачуццёвасці. У вершах М.Рудкоўскага, падобна як у вядомым хрэстаматыйным вершы П.Броўкі, памяць сэрца, нябесная любоў трыумфуе пад зямною, даказвае сваю жывучасць, працягненую да несмяротнасці. Але, відаць, найбліжэйшым літаратурным папярэднікам М.Рудкоўскага ў гэтай матэрыі трэба назваць Ул.Караткевіча з яго «рутай у халоднай расе». Вось доказ — радкі з верша «У сонечных вятрах»:
Усё жывое прагла і любіла
У абнаўлёных, радасных лясах.
Мяне, як бліскавіца, апаліла
Твая халаднаватая краса.
Харал птушыны ліўся, узвіваўся
I рассыпаўся залатой расой.
I я, нібы дзікун той, любаваўся
Тваёй халаднаватаю красой.
Гімн рэху кахання, якое было, але не можа прамінуць, возьмецца складаць не хто іншы, як рамантык. Ён разумее, што гэтае пачуццё непадуладна ні гуку, ні колеру, ні нават слову, але яно ёсць. Паэт маладзее ад успамінаў, у вершах «Зямля мая была тваёй зямлёй», «А снег ідзе»», тады і ловіць сябе на тым, што яго ўжо супакоенае сэрца бачыць больш, чым калісьці,— німб незгасальнага хараства пад чалом жанчыны, Жывапісец становіцца сапраўдным партрэцістам з гадамі, а паэт з гадамі дапаўна спасцігае хараство душы і перакопваецца, што келіх гэты бяздонны:
Як ячар, крамяная
На марозе гарыць,
Як мёд, салодкая
На вясенняй зары —
Журавіначка —
паляшучка —
Губы хмельныя,
Спрытны ручачкі.
Што я сам не свой,
П'яны без віна,
Людцы добрыя,
Не мая віна.
«Засцярога» не ўпэўпіла б мяне ў тым, што шлях паэта выйшаў на плато, а не на чарговы ўзгорак, калі б у кніжцы былі спрэс аптымістычныя вершы. Зборнік падкуплівае глыбінёю ўсведамлення аўтарам рэальных цяжкасцей і небяспек на жыццёвым і творчым шляху паэта, пакарае ясным разуменнем таго, што барацьба за творчае жыццё ў мастацтве непазбежна, а небяспекі могуць нарастаць. Ды ім насустрач вырас вопыт і адчуванне цаны таго, што зроблена. Патрэба тварыць ураўнялася з патрэбай жыць:
Як айсберг я. Плыву. Перагарэў.
Пашчу. Ды пе прыходзіць пакаянне.
Разблытваю вузлы. Мяча няма.
Затое прага сонца ёсць і ёсць цярпенне
Нязбытных шкадаванне мар, памкненняў,
Пачуццяў, дзён, патрачаных дарма.
I не да лёсу ці неба, а да роднага краю звяртае паэт просьбу адпусціць яму яшчэ творчых дзён на меру яго не ўласнай, а грамадскай патрэбы:
А яшчэ зраблю круг ціхім ценем
Над ляском, дзе журацца крыжы...
Родны край мой! Краю мой, асенні,
Не спяшай цяпельца патушыць!
Удумны агонь паэтычнай паходні Міхася Рудкоўскага асвеціць нам самабытным агнём яшчэ не адну далячынь. |
