Чацвер, 28.03.2024, 22:14

МІФАЛАГІЧНЫЯ ВОБРАЗЫ ў беларускім фальклоры

Галоўная »
МІФАЛАГІЧНЫЯ ВОБРАЗЫ ў беларускім фальклоры. Суадносіны паміж фальклорам і міфалогіяй як гістарычнымі формамі духоўнай культуры — важная праблема этнаграфіі і фалькларыстыкі.

Прадстаўнік міфалагічнай школы A.М. Афанасьеў імкнуўся выявіць міфалагічныя адпаведнікі або архетыпы сюжэтаў, вобразаў, матываў, мастацкіх сродкаў усіх жанраў славянскага фальклору і звязаных з ім абрадаў, а самую міфалогію тлумачыў з пазіцый натуралістычнай і сімвалічнай тэорый, паводле якіх міф — гэта паэтычнае ўвасабленне прыродных ці касмічных з'яў і па сваёй сутнасці з'яўляецца першабытнай формай мастацкай творчасці.

Пазней, у пачатку 20 ст., заснавальнік «псіхалагічнай» тэорыі міфа В.Вунт бачыў у міфатворчасці найважнейшую функцыю фантазіі, фальклору, паэзіі, іншых відаў мастацтва.

Прадстаўнікі этналагічнага кірунку ў культуралогіі Л.Леві-Бруль, Дж.Фрэзер і іншыя проціпаставілі «пралагічную» сутнасць міфа сучаснаму навуковаму і мастацкаму пазнанню. Разам з тым яны перанеслі ўвагу даследчыкаў з вобразнай сістэмы міфалогіі на тыя інстытуты старажытнага грамадства і адпаведныя ім абрады, якія парадзілі міфы.

Важкі ўклад у пераадоленне вульгарнага сацыялагізму ў фалькларыстыцы ўнёс М.М. Бахцін, які раскрыў эстэтычную спецыфіку народнай творчасці, яе своеасаблівы метад «гратэскавага рэалізму». Эстэтычная тэорыя фальклору дае магчымасць выявіць істотнае адрозненне паміж міфалагічнай топікай (наборам сюжэтаў) і яе фальклорнымі адпаведнікамі, якія ў працэсе мастацкай эвалюцыі страцілі сваю міфалагічную сутнасць, пераўвасобіліся ў мастацкія тропы і іншыя сродкі эстэтычнага выяўлення і духоўнага асэнсавання быцця. Тэарэтычныя аоновы міфалогіі і ранніх форм рэлігіі даследавалі С.А. Токараў, Е.М. Меляцінскі і інш. А.Ф. Лoсеў грунтоўна прааналізаваў сімвалічнае значэнне міфаў у антычным мастацтве. У працах Ю.М. Сакалова, М.П. Андрэева, М.В. Новікава, Э.В. Памяранцавай раскрыты асобныя міфалагічныя вобразы і матывы ў рускім фальклоры.

Міфалагічныя вобразы і матывы багата прадстаўлены ў беларускім фальклоры (глядзіце Народная паэтычная творчасць). Іх колькасць і эстэтычныя функцыі неаднолькавыя ў розных відах і жанрах народнай творчасці: больш за ўсё ў чарадзейных казках, казках пра жывёл, легендах і паданнях, шмат у баладах, абрадавых песнях, загадках і найменш у сацыяльна-бытавых казках, прыказках, жартах і гумарэсках. Спецыфічна казачным пераўтварэннем міфалагічных вобразаў з'яўляецца іх карнавалізацыя — перавод узнёсла-велічных, сур'ёзных і страшных сюжэтаў і матываў у «матэрыяльна-цялесны ніз» або ў камічна-бытавы план. Фальклорная травестацыя міфалагічных уяўленняў закранае нават універсальныя формы быцця — прастору і час.

У сістэме міфалагічнага светапогляду прастора ўяўляецца вонкавай рэалізацыяй бога тварца, жывым космасам, які мае свой верх (неба), сярэдні свет (зямлю) і падземнае царства (пекла). У чарадзейнай казцы міфалагічная прастора травестуецца, падпарадкоўваецца людской волі. Яе героі пранікаюць ва ўсе сферы прасторы, у т.л. ў «верхнюю» і «ніжнюю», а, вяртаючыся адтуль на зямлю, «згортваюць» медныя, сярэбраныя і залатыя палацы ў клубочкі ці яйкі, каб пасля зноў вярнуць ім першапачатковы выгляд. Казачнае яйка з'яўляецца тут мастацкай метафарай, якая сімвалізуе універсальную патэнцыю быцця, здольнасць да зараджэння і росту. Міфалагічная прастора звычайна перадаецца казачнікам у камічна-гратэскавай форме, яго героі рыдлёўкай «дакопваюцца» да падземнага царства або па дрэве ці драбінах узнімаюцца на неба, каб пагутарыць там з анёламі, святымі і нават з самім богам.

Міфалагічны вобраз незваротнага часу таксама карнавалізуецца ў чарадзейнай казцы: яе героі на дыване-самалёце, у ботах-скараходах, на дзівосным кані ці, зрэшты, на чароўным кіёчку вокамгненна пералятаюць не толькі зямныя, але і касмічныя адлегласці. Казачны час і прастора набылі ўмоўнасць і пластычную падатлівасць, нярэдка зводзяцца да набору пэўных знакаў, сімвалаў і дэкарацый.

Асаблівасцю міфалагічнай канцэпцыі часу з'яўляецца яго «зваротнасць», што найбольш яскрава выявілася ў міфах пра смерць і ўваскрэсенне героя. Матыў адраджэння да новага жыцця — тыповая развязка шматлікіх беларускіх, рускіх і іншых славянскіх чарадзейных казак. Гэтая таямнічая міфічная падзея страчвае ў казцы сваю містычную сутнасць, набывае натуральныя формы з пэўнымі гратэскавымі адценнямі. У казцы «Драптах» зайздросныя браты забілі даверлівага Іваньку: доўга ляжаў ён, і «разнеслі крукі яго й костачкі па чыстаму полю». Аднойчы іх знайшоў воўк — чарадзейны памочнік забітага героя: «Стаў ён збіраць костачкі, адну к адной прыкладваць», не хапіла толькі аднаго пальца. Узяў воўк лазіну, выстругаў палачку і прыклаў да рукі.Тады дыхнуў на косці, лазіная палачка стала пальцам, а Іванька ўстаў з мёртвых: «Ах, — кажаць, — як я смашна заснуў!» (Чарадзейныя казкі. Ч.1. Мн., 1973, № 62).

Найчасцей забіты герой адраджаецца да жыцця пасля таго, як крумкач (варыянты: змейка, чарадзейная кабылка і іншыя міфічныя жывёлы ці птушкі) прыносіць «жывую і гаючую ваду» і апырсквае ёю мёртвага ці яго астанкі. У гратэскавым пераасэнсаванні ўвайшоў у беларускую чарадзейную казку біблейскі сюжэт «прарок Іона ў жываце кіта» — сімвал смерці і ўваскрашэння. Кінутага ў мора царэвіча праглынула вялікая рыбіна. Вось ён закурыў у яе жываце, расклаў там цяпельца, падсмажыў рыбінага мяса ды сілкуецца. Рыба не вытрымала гарачыні, адхаркнула яго на бераг (там жа, № 52). У казцы «Брат-баранчык» пераасэнсоўваецца біблейскі міф пра ахвярапрынашэнне Аўраама: хлопчык, пабыўшы ў абліччы баранчыка, зноў стаў сынком Ісакам (Раманаў Е.Р. Беларускі зборнік. Вып.З, № 48). Разнавіднасцю казачнага ўваскрашэння з'яўляецца пашыраны ў беларускім фальклоры сюжэт амаладжэння, на якое здольны толькі добрыя і высакародныя людзі. Гумарыстычнае перайначванне біблейскага сюжэта пра выратаванне богам шматпакутнага Іова знаходзім у казцы «Круці не круці, а трэба ўмерці», запісанай Аляксандрам Сержпутоўскім.

Шматлікія казачныя метамарфозы (ператварэнні герояў, часцей гераінь у жывёлы, птушкі, дрэвы, кветкі, нават фрагменты ландшафту) сімвалізуюць тоеснасць чалавека самому сабе, цэласнасць яго асобы ў зменлівым, «цякучым» свеце. На метамарфозах грунтуецца шырока вядомы казачны сюжэт пра царэўну-жабу. У беларускіх казках і песнях часта сустракаецца вобраз дзяўчыны-птушкі: «Абярнулася падчарка шэрай птушкай, запела і паляцела» (Чарадзейныя казкі. Ч.2, 1978, №40, 59). З костачак зарэзанага хлопчыка-сіроткі нараджаецца і ўзлятае галубок (там жа, №65). Казачныя метамарфозы (за выключэннем іх камічнай разнавіднасці — карнавальнага «пераапранання» ) сімвалізуюць пакутлівы шлях сцвярджэння чалавечай асобы і самапазнання. У шматлікіх песнях баладнага жанру міфалагічны матыў метамарфозы набыў значэнне паэтычнай метафары элегічнага або трагічнага сэнсу. Пакінутая мужам жонка скардзіцца сваёй радні: «Абярнуся, я, малада, шэраю зязюлькай, // Дзеткі мае — салаўямі...» (Балады. Кн.1. Мн., 1977. С.133). Брат і сястра, якія не ведалі адно аднаго, ледзь не пажаніліся, а даведаўшыся, сталі «травіцай браткай-сястрыцай». Вялікі цыкл балад апавядае, як сын пайшоў на смерць услед за жонкай, якую загубіла свякроў, і на іх магілках выраслі дуб і бяроза, явар і каліна: «Раслі-раслі — пахіліліся. // Дуб з бярозай сашчапіліся».

У шматлікіх беларускіх легендах і паданнях узнёслыя міфы касмалагічнага, антрапалагічнага і біблейскага зместу максімальна набліжаны да штодзённага побыту сялян, нярэдка яшчэ зніжаюцца, набываюць гульнёвы, па-мастацку займальны змест [«Чортава балота», «Як бог пусціў слонка ў хату», «Чаму жонку сваю Адам назваў Евай», «Адкуль паны», «З чаго ліха на свеце», «Бог, Юрый і Мікола», «Ілья і Пятро» і інш. (Легенды і паданні. Мн., 1983, №5, 13, 23, 105, 109, 136, 142 і інш.)]. Міф пра стварэнне свету набывае від спаборніцтва паміж богам і нячысцікам: бог плавае на чаўне па бязмежным моры і «сее» ўсё прыгожае і карыснае для чалавека: зямлю, сады, хлеб, вінаград, патрэбных жывёл, птушак і насякомых. А зайздроснік-чорт крадзе ў бога насенне і сее балоты, хмызняк, гнус, выдумляе гарэлку і іншую непатрэбшчыну. Але, урэшце, і «чортавае тварэнне» аказваецца не бескарысным у агульнай гармоніі быцця.

Характэрны для славянскай міфалогіі вобраз ваўкалака часта сустракаецца ў беларускіх казках і легендах у дзвюх разнавіднасцях: чарадзея-пярэвараценя, здольнага пераўвасабляцца ў ваўка, або яго ахвяры — чалавека, ператворанага помслівым чарадзеем у ваўка ці іншага звера. У папулярных жанрах паданняў, былічак і анекдотаў пашыраны вобразы т.зв. «ніжэйшай міфалогіі» (чорт, або нячысцік, хлеўнік, гуменнік, дамавік, мара, лясун, вадзянік, русалка і інш.).

Разнастайныя варыянты і эпізоды асноўнага сюжэта беларускіх чарадзейных казак — сутыкненне волата ці асілка (Івана-царэвіча, малодшага брата Івана-дурака, Кабылінага сына, Суччынага сына і інш.) і яго антаганіста (шматгаловага змея, Кашчэя Бессмяротнага, Юды-Анціюды, Бабы Ягі і інш.) грунтуюцца на карнавальнай травестацыі старажытных міфаў пра подзвігі т.зв. «культурнага героя». Шматлікія вобразы антаганіста сімвалізуюць варожыя жыццю сілы, падман, несумленнасць і, урэшце, смерць. Вобраз Бабы Ягі дваісты, амбівалентны: звычайна яна выступае ў ролі выкрывальніцы і пажыральніцы, аднак часам надзяляецца функцыяй дарыльшчыцы і памочніцы героя. Ва ўсіх выпадках яна ўвасабляе смерць сваёй акасцянелаю, пачварнай гратэскавасцю. У яе вобразе падкрэсліваецца механічнасць («Баба Яга, касцяная нага, нoc у столь урос»). У беларускай казцы «Пра Івана Дарагана» ёсць абагульнены міфалагічны вобраз смерці: «Жыў Кашчэй Бессмяротны і багатыроў усіх пабіў, і чарадзеяў усіх пагубіў, і ўкраў сонца, і месячка, і зоркі, і стала цёмна людзям» (Чарадзейныя казкі. Ч.1, №66).

Шматлікія міфічныя пачвары ўвасабляюць бездухоўны пачатак жыцця. Светлыя міфічныя вобразы часта тоесныя з салярнымі (сонечнымі) міфамі. Гэта — жар-птушка, свінка — залатая шчацінка, залатарогая каза, певень — залаты грэбень, каток — залаты лабок, курыца або качка, якія нясуць залатыя яйкі, царыца з залатымі валасамі. Казачны герой шукае «белае поле, на белым полі ляжыць ложа, на тэй ложы ляжыць слішна панна, у галавах стаіць конь, і з лубка жар есць» (там жа, №70). Гэта, безумоўна, міфалагічны сімвал узыходу сонца.

З салярнымі міфамі генетычна звязаны традыцыйныя для беларусаў купальскія абрады і песні (глядзіце Купалле). У купальскіх песенных матывах старажытны язычніцкі міф пра бога (багіню) сонца Купалу зліўся з хрысціянскім вобразам Іаана Прадцечы (Хрысціцеля). Тыповы зачын купальскіх песень: «Сёння Купала, заўтра Ян» і тыповы прыпеў: «Ой, рана на Івана!» (Купальскія і пятроўскія песні. Мн., 1985. С.69-78). Спалучэнне язычніцкіх і хрысціянскіх міфалагічных вобразаў — характэрная рыса народных абрадавых песень. Так, у вясельнай песні жанчыны просяць «Кузьму-Дзям'яна», каб ён скаваў модную «свадзебку», а забытага язычніцкага Сулуку — каб навечна злучыў маладых. Часта ўпамінаюцца бог, Хрыстос, анёлы, іх просяць блаславіць маладых і вяселле. Анёлы, стоячы «на моры сінюсенькім», звяртаюцца адзін да аднаго: «Пабяромся ды за ручанькі, //Пабяжым на заручанькі... // Там дзевачка заручаецца, // Ад бацюхны адлучаецца» (Вяселле. Песні. Кн.1. Мн., 1980. С.38). У суборную суботу вясельніцы спяваюць «Тройца па цэркве халадзіла, // Спаса за ручку вадзіла. — Прачыстая маці, // Прыдзі к нашай хаце // Вяселле зачынаці, // Каравай рашчыняці...» (там жа. Кн.2, 1981. С.62). Гэта — не так малітва, як паэтычны прыём падвышэння аж да неба важнай у жыцці чалавека зямной падзеі, мастацкі прыём яе ідэалізацыі. Таксама, як шматлікія звароты маладой-сіроткі да боскіх сіл раскрываюць яе трагічны настрой, боль па навекі страчаных бацьку і маці. Перад кульмінацыяй своеаеаблівай вясельнай оперы сірата звяртаецца да бога і святых, каб яны адпусцілі з неба бацькоў або самі прыйшлі на вяселле: «Ты не стой, божанька, за дзвярыма (2), А хадзі ж, божанька, к сіраце ў хату.//Некаму сірату блаславіць...» (там жа. Кн.3, 1983. С.79). Такім чынам, у беларускім фальклоры, як і ў народнай творчасці іншых славянскіх народаў, міфалагічныя вобразы, сюжэты і матывы дайшлі да нас у рэдукаваным выглядзе, у значнай ступені страцілі свой ранейшы містычны сэнс, набылі значэнне мастацкіх метафар і сімвалаў.

Аўтар: У.М. Конан
Крыніца: Этнаграфія Беларусі: энцыклапедыя / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; рэдкалегія: І.П. Шамякін (галоўны рэдактар) [і інш.]. - Мінск: БелСЭ, 1989. - 375 с.
Меню
Відэаканал GantsRegion
Уваход

Пошук
Катэгорыі раздзелу
Публікацыі [252]
Каталог файлаў [100]
Малая краязнаўчая энцыклапедыя [115]
Культура [194]
Адукацыя [37]
Спорт [1380]
Здарэнні [462]
Грамадства [465]
Эканоміка [36]
Транспарт [141]
Блог [6]
Падарожнічаем разам [18]
Каляндар
«  Сакавік 2024  »
ПанАўтСерЧацПятСубНяд
    123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031
Хто тут?
Анлайн усяго: 9
Гасцей: 9
Карыстальнікаў: 0

Статыстыка і партнёры
Яндекс цитирования Museum.by
Тэгi

Шаноўныя сябры!

Калі вы маеце нейкую інфармацыю пра гісторыю, культуру, этнаграфію Ганцаўшчыны і хацелі б яе змясціць у сеціве,
вы можаце звязацца з намі напісаўшы ў форму зваротнай сувязі.