У беларускай літаратуры не існуе, так бы мовіць, "кашцюшкіяны", хаця напачатку такія тэндэнцыі назіраліся. Яшчэ пры жыцці героя ўзнікалі і працяглы час бытавалі ў народным асяродку песні, звязаныя з імем Тэдэвуша Касцюшкі.

Я не з тых, хто прэпаруе і раскладвае вершы па палічках і раздзелах – гэта грамадзянская лірыка, а гэта нацыянальна-патрыятычная, гэта творы пра прыроду, а гэта пра каханне, тут метрыка такая, а там рытміка гэткая, во рыфма мужчынская, а во жаночая, тут вершы класічна-традыцыйныя, а тут верлібры (пакінем усю гэтую пазатворчую матэматыку нашым руплівым літаратуразнаўцам). Сама ж паэзія, як даўно сказана, альбо ёсць, альбо яе няма. І калі яна ёсць, то пра яе сутнасць трэба гаварыць, хоць і наўзбочнымі, але яе ж катэгорыямі, шукаючы высокі чалавечы дух творцы ў яго спрадвечным прыземленым быцці. Прасцей кажучы, справа літаратурнага крытыка адкрываць (калі хочаце – прапагандаваць, рэкламаваць) чытачу Паэзію і Паэтаў, а не вершыкі і вершаскладальнікаў. Прынамсі, я разумею гэта так і такога падыходу пры рэцэнзаванні паэтычных кніг прытрымліваюся.

Помню Лань не цяперашнюю, каналізаваную, дарэшты сапсаваную меліярацыяй, а тую — ранейшую, лясную, рыбную і ў прамым сэнсе раку паэтычную. На ўзбярэжжы ў сівую даўніну статкамі гойсалі дзікія малыя алені — лані, або даніэлі, дык і пытацца не трэба, адкуль у ракі такая прыгожая назва.

Сёлетні год з’яўляецца сумна юбілейным годам адносна сімвала сталінскіх рэпрэсій – 37-га. Спаўняецца 75. Так, менавіта на 1937 г. прыйшоўся пік бальшавіцкіх распраў над народамі. На Заходнюю Беларусь савецкія рэпрэсіі прыйшлі трохі пазней. Страшным горам яны абрынуліся і на жыхароў абедзвюх круговіцкіх вёсак.

Летам 1924 г. Якуб Колас вяртаўся з творчага адпачынку ў Кіславодску. Там ён канцэптуальна перарабіў паэму "Сымон-музыка". Аднак у дарозе яе скралі. Гэта засведчыў сам паэт. Такую версію пачалі лічыць афіцыйнай. Але калі прасачыць лёс другой рэдакцыі паэмы больш пільна, то ўзнікаюць пытанні. Іх і хацелася б тут акрэсліць.

Спраўляючы сёлетнія юбілеі класікаў, культурная грамадскасць звяртае ўвагу не на ўсе вехі біяграфій апошніх. У прыватнасці, рэдка гаворыцца пра побыт Якуба Коласа ў Расіі: у канцы верасня 1917 года малады беларускі паэт прыязджае з фронту хворы да сям’і, якая з-за ваеннай віхуры падалася ў эвакуацыю і асела ў Курскай губерні. Ва ўмовах паслярэвалюцыйнай разрухі давялося наладжваць жыццё. Першасным было імкненне пракарміцца. Бо на руках — двое дзяцей: трохгадовы Данік і немаўлятка Юрка.

Феномен фарміравання Канстанціна Міцкевіча як паэта да сёння застаецца слаба вывучаным. Між тым гэта сапраўдны цуд. I найлепей ён высвечваецца ў параўнанні з зоркамі суседніх літаратур – польскай і расійскай – Адамам Міцкевічам і Аляксандрам Пушкіным. Кожны з іх – роўнавялікі для свайго народа. Значнасць для беларусаў постаці Якуба Коласа не саступае іх нацыянальнай важкасці. Аднак і А.Пушкін, і А.Міцкевіч адпачаткова знаходзіліся ў лепшых умовах творчага станаўлення. I першасны фактар – дваранскае паходжанне, якое абумоўлівала (нават сярод збяднелай шляхты) шлях да адукацыі. Гэтага не мелі сяляне, і сярод іх Костусь Міцкевіч, будучы народны паэт Якуб Колас (заўважым, што і Францішак Багушэвіч, і Янка Купала мелі шляхецкае паходжанне). Таму станаўленне Я.Коласа неабходна лічыць фенаменальным, параўнальным хіба з генезісам слыннага ўкраінскага кабзара Т.Шаўчэнкі.

Беларусь невыпадкова стала краінай паэтаў. Кожны яе куточак — сваёй прыгажосцю, хараством — спрыяе ўсходам паэтычных парасткаў. I радзіма Якуба Коласа — не выключэнне. Наднямонне — cэрца Беларусі, яе сонечнае спляценне. Тут канцэнтрацыя беларушчыны развілася ці не ў найбольшую шчыльнасць. Беларушчыны — па-народнаму натуральна нусмактанай з матчыным малаком, не ўзятай у палон згубнымі формамі, якія неўзабаве выцясняць ці як мінімум пасунуць тую натуральнасць. Таму не дзіўна, што на гэтай зямлі восенню 1882 г. убачыў свет парастак коласа, якога яшчэ не мела наша ніва: у сям'і палясоўшчыка Міхала Міцкевіча нарадзіўся трэці сын, названы Костусем.

Нават самаму адоранаму самародку раскрыцца было б не па сілах без адукацыі, а самае галоўнае — без добрых, вартых і годных настаўнікаў, якія б скіравалі, паказалі, падказалі... Сялянскаму хлопцу Кастусю Міцкевічу, які меў за спіной народную (пачатковую) школу, была фактычна закрыта дарога ў вышэйшую навучальную ўстанову. Затое стала Almа mater Нясвіжская настаўніцкая семінарыя.

Сапраўднай праблемай для беларускага літаратуразнаўства аказалася ацэнка творчасці Якуба Коласа турэмнага перыяду. Што праўда, не ўсёй. Паэмы — «Новая зямля» і «Сымон-музыка» — былі задуманы ў зняволенні, а трэцяя частка «энцыклапедыі беларускага сялянства» — там напісана. Аднак не яны сталі прадметам дыскусій, а кароткія вершаваныя творы.

Апісаныя два лісты люсінцаў, такім чынам, сталі ці не першым за доўгія-доўгія гады кантактам вяскоўцаў са сваім былым настаўнікам. І штуршком для пісьмовага звароту сялянаў, настаўнікаў і вучняў да народнага паэта паслужыла вострая неабходнасць у грамадскай установе асветы.

Сёлета спаўняецца 110 гадоў з тых пор, як Якуб Колас у якасці настаўніка народнага вучылішча ступіў на зямлю вёскі Люсіна. Сувязі з палешукамі паэт захаваў да канца жыцця. Па сённяшні дзень адкрываюцца новыя моманты іхніх стасункаў. Два дагэтуль невядомыя лісты люсінцаў народнаму паэту знойдзены надоечы ў архіве музея Якуба Коласа. Расследаванне падзейных кантэкстаў звароту палешукоў да народанага паэта прывяло да выяўлення цэлай гісторыі.

У глыб Палесся, на Ганцаўшчыну ў вёску Люсіна, больш за стагоддзе таму прыехаў малады настаўнік, выпускнік Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі Канстанцін Міцкевіч. Тутэйшыя краявіды праз пэўны час увойдуць у знакамітую трылогію «На ростанях», а людзі стануць прататыпамі літаратурных герояў. Твор напіша Якуб Колас – той самы настаўнік з Люсіна. Сёння на Ганцаўшчыне ўсім жадаючым ахвотна раскажуць аб жыцці класіка беларускай літаратуры і яго настаўніцкай дзейнасці ў гэтым краі, але самыя падрабязныя аповяды можна пачуць у літаратурна-этнаграфічным музеі Люсінскай школы.

Імя Якуба Коласа не трэба лішні раз прадстаўляць беларусам. Народны паэт, адзін з заснавальнікаў беларускай літаратурнай мовы, вялікі навуковец, значны педагог, актыўны грамадскі дзеяч… Аднак за гэтымі маштабнымі сацыяльнымі іпастасямі існаваў непасрэдны чалавек – са сваім бытам, колам самых разнастайных знаёмых і пэўнымі агульналюдскімі стасункамі. Гэтыя аспекты толькі пачынаюць вывучацца. Але ўжо цяпер можна сказаць, што яны прыносяць адкрыцці.

У мастацкай літаратуры для характарыстыкі літаратурных персанажаў пісьменнікі нярэдка выкарыстоўваюць мянушкі. Сутнасць такіх анамастычных адзінак у канве твораў асабліва відавочная: яны ўтварыліся на базе агульнавядомых апелятываў з матывавана азначанай лексіка-семантычнай характарыстыкай ці ад звычайных прозвішчаў і асабовых уласных імёнаў, якая мастакамі слова адпаведным чынам тлумачыцца і выкарыстоўваецца як дзейсны характарыстычны сродак пры апісанні персанажа. У мастацкіх тэкстах мянушка – гэта дадатковы сродак ідэнтыфікацыі і характарыстыкі чалавека ў пэўным соцыуме, у якім нярэдка прысутнічае эмацыйная ацэнка.